Pułkownik Jan Stefan Kotowicz – legionista, oficer, dowódca… więzień okresu stalinowskiego

Materiały płk. Jana Kotowicza zostały zdigitalizowane, a kopie cyfrowe tych cennych archiwaliów użyczonych w ramach projektu Archiwum Pełne Pamięci przez pana Leszka Wirskiego, wnuka płka J. Kotowicza, znalazły się w Kolekcji płka Jana Kotowicza.

Płk Jan Stefan Kotowicz  urodził się 18 grudnia 1890 w Rzeszowie. Uczęszczał do I Gimnazjum w Rzeszowie, gdzie w 1910 r. zdał egzamin dojrzałości. Wśród przejętych materiałów znajduje się  świadectwo dojrzałości J. S. Kotowicza wydane 25 czerwca 1910 r. przez dyrekcję c.k. I Gimnazjum w Rzeszowie. W 1912 r. współorganizował Związek Strzelecki w Rzeszowie. Podjął studia na Wydziale Prawa i Administracji UJ w Krakowie, których nie ukończył ze względu na wstąpienie do Legionów.

W sierpniu 1914 r. wstąpił do 1 Brygady Legionów Polskich, walczył w bitwach pod Laskami, Brzechowem i Krzywopłotami. W tej ostatniej bitwie w listopadzie 1914 r. został ciężko ranny w nogę. Po długim powrocie do zdrowia, dołączył do Brygady w listopadzie 1916 r. Po tzw. kryzysie przysięgowym, wcielony do armii austriackiej trafił na front włoski. W Basowicy pod Triestem (ob. Basovizza we Włoszech) ukończył szkołę oficerską. Zachowały się zdjęcia Jana Kotowicza z okresu służby w Legionach oraz m.in. karta legitymacyjna oficerska, jak również podpisany przez Brygadiera Józefa Piłsudskiego akt nadania ppor. J. Kotowiczowi prawa noszenia odznaki I Brygady Legionów Polskich „Za wierną służbę” z dnia 6 sierpnia 1916 r. Za wzorowe dowodzenie plutonem w bitwie pod Laskami oraz odniesienie ciężkich ran w ataku pod Krzywopłotami został odznaczony Orderem Virtuti Militari klasy V, nadanym przez Naczelnego Wodza 17 maja 1922 r.

W 1918 r. podczas urlopu w Rzeszowie, jako członek Polskiej Organizacji Wojskowej zaangażował się w rozbrajanie wojsk austriackich stacjonujących w mieście. Niezwłocznie rozpoczął organizowanie polskich sił zbrojnych, złożonych z legionistów i uczniów rzeszowskich szkół średnich, kładąc podwaliny pod budowę Pułku Ziemi Rzeszowskiej (przemianowanego wkrótce na 17 pułk piechoty). Sformował z nich batalion, z którego jeden pododdział skierował do walk z Ukraińcami  pod Przemyśl, a drugi pod Lwów. W styczniu 1919 r. jako dowódca batalionu skierowany na front wołyński. W dowód uznania za dzielność i wierną służbę ojczyźnie, w marcu 1919 r. dowódca Armii „Wschód” gen. Tadeusz Rozwadowski przyznał mu Odznakę Honorową „Orlęta”.

Początkiem maja 1919 r. został lekko ranny i skierowany do szpitala, a następnie do kadry 17 p.p. Od maja 1920 r. do stycznia 1921 r. pełnił funkcję zastępcy dowódcy i kierownika wyszkolenia batalionu zapasowego 17 p.p.

W latach 1922-1925 służył w 77 p.p. w Lidzie, jako dowódca baonu, skąd powrócił do Rzeszowa. W 17 p.p. objął początkowo stanowisko dowódcy baonu, następnie oficera przysposobienia wojskowego, a wreszcie zastępcy dowódcy pułku.

W latach 1929-1932 był kierownikiem Okręgowego Urzędu Wychowania Fizycznego i Przysposobienia Wojskowego przy Dowództwie Okręgu Korpusu III w Grodnie. Zarówno w Lidzie (gdzie opiekował się klubem sportowym 77 p.p.), jak i w Grodnie dał się poznać jako wielki zwolennik rozwoju sportu w wojsku. Szczególną wagę przykładał do strzelectwa i narciarstwa. Był inicjatorem szeregu inwestycji w infrastrukturę sportową (strzelnice, pływalnie, warsztaty wyrobu nart).

W okresie 1932–1935 dowodził 67 p.p stacjonującym w Brodnicy, a w latach 1935–1938 był dowódcą 6 Pułku Strzelców Podhalańskich w Samborze. W maju 1938 r. powierzono mu dowodzenie formowaną właśnie Podkarpacką Brygadą Obrony Narodowej w Przemyślu.

W kampanii wrześniowej 1939 r. walczył jako dowódca 3 Brygady Strzelców Górskich, osłaniając lewe skrzydło Armii „Karpaty”. Po agresji sowieckiej, 19 września z resztkami brygady przekroczył granicę węgierską. Internowany w obozie w Győr, a po jego rozwiązaniu w kwietniu 1940 r. przeniesiony do obozu w Egerze, którego był polskim komendantem. Zachowała się legitymacja płk. Kotowicza z tego obozu.

Aresztowany 29 listopada 1944 r., więziony w areszcie śledczym Wojewódzkiego Urzędu Bezpieczeństwa Publicznego w Lublinie, potem na Zamku w Lublinie. 13 sierpnia 1945 r. skazany na 10 lat więzienia przez Wojskowy Sąd Okręgu Lubelskiego za to, iż do chwili zatrzymania działał w Armii Krajowej, dążącej do obalenia ustroju Państwa Polskiego. Został zwolniony z więzienia we Wronkach 25 października 1945 r. na podstawie dekretu o amnestii.

Do 1949 r. pracował jako magazynier w Kijowie k. Nysy, później w Rzeszowie w różnych spółdzielniach pracy, m.in. w Spółdzielni Inwalidów „Spólnota”. W roku 1958 przeszedł na rentę. Jako były oficer przedwojenny oraz inspektor Komendy Głównej AK, przez wiele lat inwigilowany przez komunistyczny aparat bezpieczeństwa. Do śmierci mieszkał w domu wybudowanym w 1928 r. przy ulicy Dekerta 4 w Rzeszowie. Był dwukrotnie żonaty: z Marią Pelczarską, a po jej śmierci z Janiną Topolską, z którą miał dwie córki – Marię i Stefanię Annę. Pochowany jest w grobowcu rodzinnym na cmentarzu Pobitno w Rzeszowie.

Zrehabilitowany przez Sąd Najwyższy orzeczeniem z 31 stycznia 1990 r., zmieniającym wyrok Wojskowego Sądu Okręgu Lubelskiego, uniewinniając go od przypisanego mu czynu.