Wszystko o „Sokole”

Początek niezwykłego wydarzenia, jakim było przejęcie dokumentacji Związku Sokolstwa Polskiego w Ameryce, to rozmowy prowadzone podczas wizyty kierownictwa Archiwum IPN w siedzibie ZSP w Pittsburghu w marcu 2019 r. Ustalono wówczas koncepcję oraz możliwe formy współpracy pomiędzy instytucjami. Nakreślono również wstępny projekt umowy, na mocy której Archiwum IPN w ramach Archiwum Pełnego Pamięci miało włączyć do swojego zasobu materiały wytworzone i zgromadzone przez ZSP w Ameryce. Ponadto Instytut zobowiązał się spakować archiwalia, zabezpieczyć i zorganizować ich transport do Polski, a następnie je opracować i zdigitalizować.

Rozmowy ostatecznie sfinalizowano 9 czerwca 2019 r. w Niagara on the Lake umową o współpracy, którą podpisali prezes Sokolstwa Polskiego w Ameryce Timothy L. Kuzma i prezes Instytutu Pamięci Narodowej dr Jarosław Szarek. Miejsce, w którym zawarto porozumienie nie było przypadkowe, gdyż ponad sto lat temu, w tym kanadyjskim miasteczku na granicy ze Stanami Zjednoczonymi w latach 1917–1919 znajdował się obóz szkoleniowy dla polskich ochotników do powstającej Armii Polskiej we Francji.

Jednym z głównych powodów decyzji kierownictwa ZSP o przekazaniu unikatowego zespołu do zasobu Archiwum Instytutu Pamięci Narodowej w Warszawie było pragnienie upowszechnienia historii „Sokoła” i Polaków w Ameryce.

Przekazane archiwum zawiera bezcenne i wyjątkowe materiały, przedstawiające historię Polonii amerykańskiej i jej wkład w dążenia niepodległościowe. Jednocześnie jest świadectwem ponadstuletniej działalności Związku Sokolstwa Polskiego w Ameryce, który rozpoczął swoją działalność wiosną 1887 r. w Chicago jako Sokół Polsko-Amerykański. W kolejnych latach organizacja rozrastała się, zmieniając nazwę i  siedziby. W grudniu 1912 r. prezesem zjednoczonego Związku Sokolstwa Polskiego w Ameryce wybrano dra Teofila Antoniego Starzyńskiego, a siedzibą centralnych władz ZSP został Pittsburgh. Od samego początku istnienia „Sokół” stawiał przed sobą cele związane z promowaniem kultury, sprawności fizycznej oraz budowaniem świadomości narodowej. Dążono do wszechstronnego rozwoju fizycznego oraz kształtowania właściwych postaw obywatelskich, co miało przygotować młodych ludzi do walki o niepodległość Ojczyzny. Zakładano, że jeśli kiedyś pojawi się szansa na odzyskanie przez Polskę suwerenności, to przed taką próbą mogą stanąć tylko ludzie przygotowani fizycznie i świadomi narodowo.

Archiwum „Sokoła” liczy około 70 mb. dokumentacji aktowej i fotograficznej, wytworzonej w okresie od schyłku XIX w. aż do początkowych lat XXI w. Składają się na nie przede wszystkim dokumenty zarządu i struktur terenowych Sokolstwa (okręgów i gniazd) oraz dokumentacja pozyskana od osób prywatnych. Do materiałów własnych zaliczają się m.in.: akta z zakresu organizacji i zarządzania, w tym dokumenty statutowe, protokoły posiedzeń, raporty, korespondencja, a także publikacje – czasopisma, książki, broszury okolicznościowe oraz fotografie dokumentujące ponadstuletnią działalność „Sokoła” w USA. Znaczna część tych materiałów związana jest również z Armią Polską we Francji, w której podczas I wojny światowej służyło wielu ochotników wywodzących się z amerykańskiego Sokolstwa. Spośród zgromadzonych archiwaliów proweniencji prywatnej warto natomiast wymienić materiały Teofila Starzyńskiego (1878–1952), wieloletniego prezesa „Sokoła” w Ameryce oraz spuściznę Artura Waldo (1896–1985), historyka emigracyjnego, badacza dziejów Polonii w USA, a także materiały prywatne Agnieszki Wisły.

Wraz z archiwum przekazane zostały również biblioteka, obejmująca książki i czasopisma z zakresu sportu i skautingu, wiele cennych poloników z przełomu XIX i XX w., a także duży zbiór muzealiów, w tym przede wszystkim mundury, sztandary i odznaczenia.